Sužanjstvo mašinocena

Šta povezuje Teodora Adorna, kritičara nešeg tehnološkog pandemonijuma i Roberta Openhajmera, šefa projekta koji je iznjedrio njegov vrhunac – atomsku bombu? Obojica su, svaki iz svog ugla, tražili odgovor na egzistencijalnu zagonetku “Hoće li sloboda umeti da peva kao što su sužnji pevali o njoj?”. U globalnoj strukturi antropocenske epohe Miljkovićeva egzistencijalna zagonetka dobija duboko etičku dimenziju. Da li je li naučno-tehnološki progres istinska vrijednost koja će čovječanstvu donijeti konačnu slobodu? Ili je taj progres iluzija koja može značiti neočekivani sunovrat u sužanjstvo orvelijanskog tipa? Novi termin za sužanjstvo je mašinocen ili vladavina mašina, koju uticajni filozof sa Kembridža i bliski saradnik Martina Risa, najavljuje do kraja vijeka.

Pjesma Gospodnja

Etičko opravdanje za učešće u kreaciji tehnološke destruktivnosti Openhajmer je pronašao u hinduističkoj Pjesmi Gospodnjoj ili Bhagavad Giti “najljepšoj filozofskoj poemi na bilo kom jeziku”. Gita je poema o ratu. Dvije suprotstavljene rođačke porodice indijskih prinčeva polažu pravo na kraljevski tron. Pošto ne mogu da se dogovore preostaje im rat kao sredstvo za rješenje sukoba.

Mladi princ Arjuna, sa kojim se Openhajmer identifikovao, je uspješan ratnik i strijelac. Izašavši na bojno polje na suprotnoj strani vidi svoje rođake, prijatelje i učitelje. Zbunjen i duboko deprimiran mogućnošću da će postati ubica najbližih odbija da se bori. U isto vrijeme traži savjet od svoga kočijaša Krišne, inkarnacije božanstva Višnu. Cjelokupna Gita predstavlja argumentaciju Krišninog savjeta zašto Arjuna ne smije izbjegavati bitku.

Openhajmer je rezonovao na sličan način. Ako postoji etičko opravdanje da Arjuna kao ratnik može ubijati najbliže, onda isto opravdanje može služiti meni da budem naučnik i da ne moram da brinem što će proizvod moje naučne aktivnosti anihilirati druge ljude, koji su moji rođaci po principu pripadnosti istoj biološkoj vrsti. Na testiranju prve nuklearne bombe 16. jula 1945 na lokaciji kodnog imena Trojstvo, Openhajmer je vidjevši nuklearnu pečurku izgovorio stih iz Bhagavad Gite: Ja postajem smrt, razarač svijetova. Ovo su riječi koje u Giti izgovara Krišna.

Krišna otkriva Arjuni tri bazična principa kao moralno opravdanje za njegovo učešće u ratu: dužnost, sudbina i vjera.

1. Arjuna je vojnik. Njegova dužnost je da se bori.
2. Krišna, a ne Arjuna, određuje ko će živjeti a ko će umrijeti. Arjuna ne treba da tuguje ili likuje nad onim što sudbina nosi, nego mora ostati izvan sudbinskih principa.
3. Arjuna mora imati poptunu vjeru u Krišnu, što će omogućiti spasenje njegove duše.

Openhajmer je ove religijske principe transformisao u sekularne. Ratnik postaje naučnik, nauka postaje tehnologija rata, a država korisnik ove tehnologije. Država time preuzima ulogu etičkog arbitra i skida krivicu sa njenih članova preuzimanjem krivice na sebe. Grubo govoreći, država postaje sistem, a profesionalci kao što su naučnici ili vojnici, postaju komponente sistema.

Openhajmerova argumentacija za sekularne principe dužnosti, sudbine i vjere se može izložiti na sljedeći način:

1. Ja sam komponenta sistema. Moja dužnost je da obavljam funkciju komponente na najbolji mogući način.
2. Sudbina komponenti se odlučuje na bojnom polju između sistema. Ja, kao komponenta, nemam pravo da tugujem ili se radujem sudbini komponenti protivničkih sistema, nego mentalno moram da budem iznad posljedica sistemskog sukoba.
3. Ja, kao komponenta sistema, moram imati potpunu vjeru u sistem kome pripadam.

Instrumentalni razum

Teodor Adorno i njegov prijatelj i saradnik, Maks Horkhajmer, su etičke principe poput Openhajmerovih smatrali proizvodom “instrumentalnog razuma”. Za razliku od istinskog razuma koji je samo i jedino organski razum, njegova instrumentalna varijanta vidi sve žive stvorove i prirodne procese kao inertne objekte. Openhajmerova država-sistem je mašina čije su komponente organske sub-mašine – ljudi koji su zamjenom organskog razuma instrumentalnim, mutirali u organske robote. Prema Adornu roboti su zaboravili da žive jer u procesu življenja koje kontroliše “instrumentalni razum” nema istinskog življenja. Roboti bezumno služe sistemu koji im je oduzeo slobodu.

Adornova argumentacija uključuje kritiku evropskog prosvjetiteljstva. Ideali evropskog prosvjetiteljstva su se pretvorili u svoju suprotnost. Vladavina racionalizma je postala tiranija mehanizovanog osvjanja prirode. Pozitivnost nauke i njenih vrijednosti su se pretvorili u opsesiju racionalnog mjerenje svega što se može izmjeriti. Ovaj mehanički razum je prosvjetiteljski osjećaj slobode pretvorio u novokomponovano robovanje kvazi-vrijednostima mašine.

Adornov način razmišljanja je oblikovan umjetnošću. Po Adornu, svako umjetničko djelo u sebi sadrži istinosnu vrijednost. Izvor istinosne vrijednosti može da bude samo priroda, a nikako njena mehanička simulacija. Priroda nije mašina ili kompjuter, dakle mehanički sistem, nego samo i jedino estetski sistem. Estetski sistem je nepredvidiv. On je neuhvatljiv mehanikom, fizikom ili matematikom. Mehanizovani način razmišljanja koji Openhajmer etički opravdava, prema Adornu je lažan, jer mašina nije u stanju da proizvede istinosnu vrijednost. Mašina je samo grubi i nepotpuni simulator prirode. U najbolju ruku loš glumac – onaj koji ne razumije karakter koji interpretira.

Mašinocen

Vodeći naučnici i filozofi smatraju da je pitanje vremena kada će mašina postati bolji glumac. Možda toliko dobar da će prevazići ljudsku inteligenciju. Hju Prajs, profesor filozofije sa Kembridža, koristi termin mašinocen kao zamjenu za antropocen. Pretpostavka u koju Prajs, mnogi naučnici, filozofi i stručnjaci za vještačku inteligenciju ne sumnjaju. Mašinocen, po njima, stiže do kraja ovog vijeka. Etička podloga za mašinocen je Openhajmerova.

Mogućnost mašinocena u Adornovom estetskom svijetu je isključena. Po Adornu vještačka inteligencija prema kojoj mašina može postati autonomni sistem, nezavisan od njenog kreatora, jeste vrsta moderne alhemije – iluzija instrumentalnog razuma. Rijetki filozofi koji slijede Adornov način razmišljanja misle da je vjera u vještačku inteligenciju nova sekularna religija čija je najveća crkva na planeti silicijumska dolina.

U svjetlu suprotstavljenih mogućnosti, Miljkovićev stih jeste istinska egzistencijalna zagonetka koja određuje budućnost čovječanstva. I sloboda i sužanjstvo su poput lutki kojima upravljaju tanane niti našeg kolektivnog razuma. Mi smo i oslobodioci i porobljivači nas samih.