Demokratija prirode

Vidite, još uvijek postoje blagi tračci civilizacije u ovoj varvarskoj klanici koja je nekada bila poznata kao čojvečanstvo.

Msje Gustav H., konsijerž, u obraćanju liftboju Ziro Mustafi, iz filma Hotel Grand Budapest

Scenario Ves Anderson, inspirisan djelima Štefana Cvajga

U ovom svetu u kom pretvaramo ovcu u kožu, medveda u šubaru, svinju u čizme, ko će učiniti ako nećeš ti, da kožuh zableji, da šubara zamumla i da se čizme oprase.

Filip Trnavac, u dijalogu sa Vasilijem Šopalovićem, iz predstave Putujuće pozorište Šopalović   

Ljubomir Simović

Prava ljudska dobrota, u svoj svojoj čistoti i slobodi, može doći do izražaja samo kada njen primalac nema moć. Pravi moralni test čovječanstva, njegov temeljni test (koji leži duboko zakopan od pogleda), sastoji se od njegovog odnosa prema onima koji su u njegovoj milosti: životinjama. I u tom pogledu čovječanstvo je pretrpjelo fundamentalni debakl, debakl toliko fundamentalan da svi ostali proističu iz njega.

Milan Kundera, Nepodnošljiva lakoća postojanja

………………………………………………………………………………………………………

Nauka je objektivno posmatranje svijeta. Ljudske predrasude, međutim, često su okrutne prema neočekivanim ali autentičnim otkrićima. Smjele spekulacije, solidno utemeljene, redovno se odbacuju ukoliko nemaju podršku naučnog kolektiva. Albert Ajnštajn bi vjerovatno ostao anonimni naučnik, jedva poznat u germanofonim krugovima, da nije imao sreću da njegovo djelo razumije i promoviše uticajni profesor sa Kembridža, Artur Edington. Filozof nauke, Ludvik Flek, ljekar po primarnom obrazovanju, nazvao je ovaj fenomen “misaoni kolektiv” – u istoriji nauke dominira kolektivno razmišljanje, čak i ako griješi, dok se individualna mišljenja uglavnom ignorišu, čak i kada se ispostavi da su ispravna. Moderni sinonim za Flekovu sintagmu je engleski termin “groupthink”.

Jedan od načina da se prevaziđe dogmatizam grupnog razmišljanja je prezentiranje novih ideja u formi eseja, ili književnih i naučno-fantastičnih ogleda. Dobar primjer uspješnog uplitanja književnosti u nauku je djelo Artura Kestlera. Kroz knjigu Duh u mašini, Kestler je uveo koncept holon u svijet sistemske biologije. Holon nije ni dio, ni cjelina, nego prelazna forma, ili dio-cjelina. Stanislav Lem, pisac naučne fantastike, kroz roman Solaris, otvorio je putanju za nove interpretacije biosfere. Neka djela Franca Kafke odlična su baza za potpunije razumijevanje evolucije. U čuvenoj Metamorfozi Kafka nam otkriva, namjerno ili ne, pravac evolucije vješto izbjegavajući zamke teleologije. (Teleologija je, prema engleskom polimatu J. B. S. Holdejnu, biologova ljubavnica bez koje ne može, a stidi se da je pokaže u javnosti). U Izvještaju za jednu akademiju Kafka dozvoljava čovjekolikom majmunu, Crvenom Petru, ograničeni, ali aktivni ulazak u hermetični svijet naučnih akademija. Karel Čapek je pisao drame o insektima (posljednja verzija Iz života insekata, igrana u Beogradskom dramskom pozorištu 2017 godine), i izmišljao nove naučne termine, na primjer robot. 

Funkcija ovog eseja je da slijedeći spekulativnu tradiciju kreativnog pisanja, iskoristimo znanje o socijalnosti u prirodi – od bakterija i insekata do ljudi – kako bismo mogli postaviti pitanje o univerzalnosti politike. Drugim riječima, da li socijalni organizmi koji nisu ljudi imaju sposobnost odlučivanja u kontekstu kolektiva, i da li individualne odluke utiču na kolektivne odluke. Ukoliko uspijemo ući u svijet naturalizovane politike, otvara nam se mogućnost analize ljudske politike, ali i ljudske prirode, iz nove perspektive.

Zoon politikon

Započnimo sa Aristotelom. Njegovo monumentalno djelo Politika, još uvijek zvuči svježe, iako je pisano prije skoro dva i po milenija. Aristotelu moramo vjerovati iz jednostavnog razloga. Nije bio amater. Šta to znači? Današnji teoretičari politike su usko obrazovani, a moderni političari još uže. Nemaju pojma o tome da li su, na primjer, životinje politične. Aristotel je, s druge strane, smatrao da nije moguće razmišljati o politici pošteno i sveobuhvatno, ako ne možemo odgovoriti na pitanje o političnosti životinja.

Zato je Aristotel bio prvi biolog u istoriju zapadne civilizacije. Da bi stekao potpuniju predstavu o svijetu, čiji su sastavni dio ljudi i politika, smatrao je da mora poznavati sva živa bića. Aristotel o ovome nije spekulisao. Otišao je na ostrvo Lezbos, poznato po bogatstvu flore i faune, i tamo proveo dvije godine obavljajući detaljna biološka istraživanja. Sistematizovao je životinjske vrste, pratio ponašanje životinja, i secirao ih. Posao sistematizacije i seciranja biljaka obavljao je njegov učenik Teofrast. Aristotelova istraživanja su prezentirana u Istoriji životinja. Jedna četvrtina cjelokupne Aristotelove pisane zaostavštine otpada na biologiju.

Uz izvijesnu dozu opreznosti, možemo zaključiti da su u poređenju sa Aristotelom, svi moderni politikolozi amateri, jer za njih svijet prestaje na granici antropocentrizma. Adam Smit, Karl Marks, Vladimir Iljič Lenjin, Lav Trocki, Mao Cetung, Henri Kisindžer, Zbignjev Bžežinski, Frensis Fukujama, da ne pominjemo mnogobrojne svjetske političare, su zaključani u kavezu antropocentrizma. Smatraju da im nije potreban izlazak iz kaveza jer je kavez dovoljno komforan. Ali, ako uzmemo u obzir činjenicu da nas je politika dovela u predvorje egzistencijalne krize, masovnim iscrpljivanjem prirodnih resursa i ireverzibilnim zagađenjem i djelimičnim uništenjem biosfere, slijedi da se iz komfora antropocentričnog kaveza mogu pisati isključivo loše bajke, ili basne, koje nisu u stanju da čitaocu podare Ezopovsku suštinu – jaku dozu etike upakovanu u korisnu pouku, ili naučni model. Moderne političke bajke su toliko plitke da nas guraju u egzistencijalni ambis bez svijesti o tome.

Zato vratimo se mudrom Aristotelu, da bi smo mogli otkriti suštinu politike. On nam tu suštinu ne otkriva u Politici. Suština politike se krije u jednoj drugoj Aristotelovoj knjizi, naslovljenoj Nikomahova etika. Nikomah je bio Aristotelov sin. Zapala ga je ta čast da za štampu pripremi još jedno važno očevo djelo. Na kraju Nikomahove etike, gotovo stidljivo, Aristotel nam saopštava da bilo koja rasparava o moralu – kako mi ljudi razumijemo vrlinu – mora ući duboko u politiku. Aristotel je smatrao da su etika i politika neodvojive i da zajedno predstavljaju filozofiju humanizma. Prema toj filozofiji čovjek je politična životinja ili zoon politikon. Obzirom da je Aristotel, kao nijedan filozof prije i poslije njega, bio verziran u ljudsku prirodu u svjetlu biologije, sintagma zoon politikon znači da su i druge životinje politične. Ali ne samo to. Sintagma zoon politikonpodrazumijeva, da ako je čovjek moralno biće, onda su i životinje moralna bića, jer su politika i etika neodvojivi stubovi socijalnosti, bez obzira da li se radi o ljudskoj ili insektskoj socijalnosti.

Ako narativ o politici i etici razumijemo kao Aristotelovu basnu o ljudskoj prirodi, koju pouku možemo izvući iz basne? Samo i jedino za nas katastrofalnu pouku da moderna ljudska politika, od prvih evropskih osvajanja drugih kontinenata u petnaestom vijeku, pa do danas, predstavlja monumentalnu orgiju nemorala. Ovdje ne mislim na imperijalizam, ili nametanje jedne ljudske kulture drugim kulturama. Imperijalizam je sastavni dio ljudske prirode. Ovdje mislim na aristotelovski biološki univerzalizam i neodvojivost politike i morala u carstvu životinja. U politici osvajanja prirodnih resursa, razasutih od Amazona i prostranstava Sjeverne Amerike, do Indijskog potkontinenta, južnoafričkih i evropskih rudnika, i nalazišta zlata, ostalih metala, nafte i gasa, civilizacija je izgubila moralni kompas. Nekontrolisanim osvajanjem prirodnih resursa uništavamo ne samo životinjski i biljni svijet bez koga je stabilnost biosfere neodrživa, nego uskraćujemo životni prostor vlastitom potomstvu. Jedan od modernih poštovalaca Aristotela, Bertrand Rasel, je postavio dijagnozu zoon politikonu koji je izgubio moralni kompas – orgija nemorala je ravna ludilu. Sličnu kritiku izrazio je i Mahatma Gandi. Kada je bio u posjeti Londonu, 1931 godine, jedan novinar ga je upitao šta misli o Zapadnoj civilizaciji. Gandi je bez oklijevanja odgovorio, “Mislim da bi to bila dobra ideja”.

Kako tumačiti nova politička strujanja, od ekonomskih projekcija sublimiranih u terminu Industry 4.0, do planova za potpunu eliminaciju emisije ugljenjika u sljedećih nekoliko decenija? Ako vjerujete Aristotelu, i neodvojivosti politike i etike, svi ti planovi su nastavak politike nemorala. Nada da je nauka zoon politikona, ogrezlog u nemoral, toliko moćna da će razriješiti globalnu ekološku krizu, i izvući ga iz septičke jame kopane u prethodnih pet vijekova, svakim danom postaje sve više iracionalna. Vodeći naučnici nesvjesno obmanjuju javnost plasiranjem priča o svijetloj tehnološkoj budućnosti čovječanstva. Bez obzira koliko se trudimo da opravdamo uspjeh nauke, nešto je izgleda trulo u globalnom selu koje je ta ista nauka stvorila. Moramo se zapitati da li je sve u redu sa naukom.

O ispravnosti nauke kasnije. Akutno pitanje za čovječanstvo je: Ima li izlaza iz septičke jame nemorala? Moj stav je da izlaza ima. Prvi korak u tom pravcu je priznanje da politika koja nije zauzdana etikom – i to ne antropocentričnom etikom, nego aristotelovskom bioetikom jednakom za ljude, životinje i biljke – predstavlja recept za samouništenje.  Bez tog priznanja, i akcije bazirane na njemu, ugušićemo se u jami koju smo sami iskopali. 

Kako znamo da bioetika mora biti kontrolor politike? Postoje najmanje dva odgovora na ovo pitanje. Prvi odgovor naslućujemo od Aristotela. Treba samo zaviriti u carstva životinja i biljaka, i tamo ćemo naći kompletan odgovor. To je i funkcija ostatka ovog eseja. Drugi odgovor dali su nam naši praistorijski preci. Neki od njih su prirodu razumjeli kao svetinju. Drugi su sebe smatrali djecom šume. Treći su, pak, tajanstvena šumska bića, životinje, smatrali braćom i sestrama. Četvrti, kao Sjevernoamerički Indijanci, su smatrali moralnom obavezom da zemlju na kojoj žive – šume, rijeke, livade – moraju ostaviti kćerkama i sinovima u istom stanju u kome su ih primili od očeva i majki. Razumijevanje prirode u formi samonamentnute bioetičke obaveze, omogućuje dugoročni opstanak. Za naše daleke pretke, aristotelovska bioetika je bila životni stil. Kako i zašto smo mi taj stil izgubili? Zavirimo u svijetove naših planetarnih rođaka, na aristotelovski način, da pokušamo naći odgovor.

Aristotelov polis

Početak politike za Aristotela je bio polis ili grad-država. Cijela Politika je posvećna analizi odnosa unutar polisa i traženju formule za upravljanje polisom. U poređenju sa modernim standardima, Aristotel je, razumljivo, pokazivao razlike, koje se naivno mogu tumačiti kao greške. Na primjer, interpretacija položaja robova, koji su bili normalna pojava u polisu, bi danas svakako bila osuđena. Isto tako, Aristotelovo odbacivanje demokratije, kao pozitivnog principa vladavine, se ne uklapa u moderne standarde, ali samo na prvi pogled. Za Aristotela je demokratija – vladavina demosa, ili siromašnih slojeva polisa – bila jednako neprihvatljiva kao i oligarhija, ili vladavina nekolicine bogataša. Aristotel je smatrao da je srednja klasa najbolji upravljač polisom, ono što se u modernom kontekstu zove građansko društvo. I pored nedostataka, Aristotelova Politika ostaje fundamentalna, iako usamljena filozofska osnova za lansiranje pogleda na svijet koji ne pravi bitnu razliku između nas i naših planetarnih rođaka, kada su u pitanju politika i etika. 

Za Aristotela je politika bila istinska nauka. Kao i ostale naučne probleme, Aristotel je politiku posmatrao iz perspektive njegovog univerzalnog koncepta objašnjenja zasnovanog na četiri posmatračka okvira. Za posmatrački okvir, Aristotel je koristio termin aitia. U modernoj naučnoj tradiciji aitia se prevodi kao uzrok, u nedostatku bolje riječi. Četiri Aristotelova uzroka su materijalni, formalni, pokretački ili eficijentni, i finalni uzrok. Materijalni uzrok polisa je njegova građanska populacija. Formalni uzrok polisa je način vladavine opisan u ustavu. Eficijentni ili pokretački uzrok, je način na koji političari, kao zanatlije, sarađuju sa zakonodavcima u interpretaciji i razvoju ustava, da bi što bolje vladali polisom, ili koordinirali odnose između građana, i odnose građanske populacije i vladalaca, na optimalan način. Finalni uzrok je očuvanje i napredak polisa. Gdje je u svemu tome bioetika?

Objašnjenje se krije u Aristotelovom naturalizmu, opisanom u prvoj knjizi Politike. Kao iskusni biolog, Aristotel smatra da sva društva u prirodi, uključujući ljudska, slijede prirodni princip organizacije. Sve počinje sa jedinkama, u slučaju ljudi, muškarcem i ženom, koji aktom reprodukcije stvaraju porodicu i domaćinstvo. Udruživanjem domaćinstava nastaju sela, udruživanjem sela nastaju kompleksnije zajednice koje konačno prerastaju u polis, ili grad-državu. Jedinke koje čine polis su politične životinje. Sve politične životinje su neizbježno moralne životinje. Ako nisu moralne, vjetrovi suptilne organizacije prirode će ih brzo oduvati i preobraziti iz potencijalno važnih aktera u jedva primjetne i kratkotrajne epizodiste. Ne zaboravimo, moderni čovjek je mikro-epizodista u drami prirode koja traje četiri milijarde godina. Epizodista koji projektuje sliku gospodara planete kroz naivni koncept antropocena. Epizodista je svjesno zanemario aristotelovsku bioetiku i time sebe izložio riziku preranog izlaska iz drame evolucije.

Bioetika na djelu

Koliko je Aristotel bio u pravu znamo na osnovu socijalne organizacije insekata, starije od ljudske milionima godina. Mravlji, termitski i pčelinji gradovi, o kojima sam pisao u knjizi Svetac i grešnik (Akademska knjiga, Novi Sad, 2018) neodoljivo podjećaju na Aristotelov polis. Ključna razlika je u tome što čovjek, po prirodi vlastitog uma, ima veću odgovornost. Ljudski um je saznajno superiorniji od mravljeg i pčelinjeg, ali nije od sveobuhvatnog uma prirode. Ovo znači da čovjek mora neprestano zauzdavati vlastiti um nametanjem bioetičke obaveze, da bi se uklopio u um prirode. Biološku perspektivu uma prirode objasnio je jedini biolog među osnivačima kibernetike, Gregori Bejtson. Slijedeći Bejtsona, Artur Kestler je zaključio da je mozak organ koji ne znamo da koristimo – neželjeni evolucioni poklon. U ovoj, na prvi pogled sarakastičnoj tvrdnji, krije se objašnjenje ljudskog nesklada sa prirodom. Kestler je htio da kaže da je čovjek, po svojoj prirodi, žrtva vlastite taštine: ubijeđen da je najinteligentnije biće u istoriji kosmosa, ali u kratkovidosti ne primjećuje hijerarhiju uma prirode – decentralizovane inteligencije koja slijedi princip drugog zakona termodinamike. Svi organizmi su kognitivni agenti koji se orjentišu prema prirodi na autopoetski način definisan od čileanskih biologa Umberta Maturane i Franciska Varele – bakterije, biljke i životinje slijede heterogenost prirode, “degradirajući gradijente”, od hrane i vode do građevinskih materijala. Pri tome ne moraju da “brinu” da li će “pretjerati”. Decentralizovani um prirode sputava mrave, na primjer – nesumnjivo sposobne da unište dijelove šuma u Amazonu – posredstvom drveća koje šalje “pozive za pomoć” mravljim predatorima onog momenta kada mravi počnu da jedu njihove listove. Time se uspostavlja suptilna ekološka ravnoteža kao princip decentralizovanog uma prirode. 

Za mrave i ostale insekte aristotelovska bioetika je već ugrađena u principe njihove organizacije. To omogućuje mravima da njihovi polisi traju nezamislivo dugo, desetinama miliona godina, ideal za nas teško dostižan. Ne zato što nismo sposobni, nego zato što smo robovi vlastite taštine. Kao Balzakov junak koji ni u smrtnom času ne može da se oslobodi ovisnosti o novcu, što ga čini bioetičkim analfabetom i uzrokom vlastite propasti. Zbog varljive biološke organizacije čovjek neprestano mora da preispituje odnos prema prirodi da bi preživio. Civilizacija koju smo stvorili u posljednjih nekoliko vijekova daje nam snagu gospodara svemira, dok ne spoznamo da je ta ista snaga uzrok našeg sunovrata. Time se vraćamo Kestlerovoj suptilnoj misli. Jedini način da efikasnije upotrebljavamo naš “neželjeni evolucioni poklon” je da ga neprestano zauzdavamo aristotelovskom bioetikom. Naši daleki preci su ovoga bili duboko svjesni. Indijanski poglavica Sijetl je sumirao ljudsko iskustvo dugo dvjesta hiljada godina, kao upozorenje modernoj civilizaciji. “Čovjek nije ispleo ovu mrežu (um prirode; moj dodatak). On je samo jedna njena nit. Sve što radi mreži, radi samom sebi.”

Bakterijski polis

Univerzalnost Aristotelovog polisa ne prestaje da iznenađuje naučnike. Svjetski mediji su u martu 2020 izvijestili o otkriću bakterijskih polisa, prvi put nastalih prije više od tri hiljade miliona godina. Bakterijski polisi se svakodnevno formiraju na čvrstim podlogama, od zubne gleđi do kamenja na dnu okeana. Grupa naučnika sa Univerziteta Pensilvanije je u revolucionarnoj studiji otkrila sve detalje bakterijskog polisa, od njegovog nastanka kada se svega nekoliko bakterija odlučuje da započne izgradnju naselja (Slika 1). Bakterijska naselja se šire i prerastaju u bakterijska sela. Udruživanjem malih sela nastaju veća, koja se onda šire i postaju gradovi poput polisa. Ekspanzijom susjednih polisa rađa se bakterijski megalopolis (Slika 1). Građevinski materijal od koga je sagrađen bakterijski polis sastoji se od proteina, ugljenih hidrata, masti pa čak i DNK. Porijeklo materijala su isključivo sićušna bakterijska tijela. Bakterije su i proizvođači građevinskog materijala i građevinari u isto vrijeme. Ovaj tip samograđevinarstva polazi za rukom jedino pčelama.

  

Skeptici će reći da su bakterije i insekti “glupi” i da ne mogu biti ni politični ni moralni. Ako je zaista tako, koncept bakterijskog polisa, ili mravljih, pčelinjih i termitskih polisa je besmislen i neuporediv sa ljudskim polisom. Naučnici koji podržavaju “groupthink” reći će da su skeptici u pravu. Kao što je vodeći biolog 20-og vijeka, Ernst Majr, tvrdio da su bakterije zaista glupe. Ali kontrirao mu je jedan drugi biolog, Džejms Šapiro. Prema Šapiru bakterije nisu glupe i u nekim stvarima su pametnije od ljudi. Posebno u socijalnoj organizaciji. Bakterije, u formi planetarnog superorganizma nazvanog bakteriosfera, “vladaju” planetom preko tri hiljade miliona godina. Naučni modeli pokazuju da bi eliminacija bakterija iz biosfere vodila u njenu sigurnu smrt. Naše antropocentrične predrasude nipodaštavaju bakterije kao glavnog aktera evolucije, ali i sve druge organizme uključujući životinje. Nedavne studije pokazuju da mravi nisu pasivni biološki roboti, kako ih nauka predstavlja još od vremena Dekarta. Mravi posjeduju individualnost, karakter i inteligenciju.

Da bismo razumjeli principe bakterijske i insektske politike, moramo biti verzirani u biosemiotiku, nauku koja proučava komunikaciju u prirodi. Kao što mi ljudi koristimo jezik za komunikaciju i razumijevanje svijeta, bakterije, insekti i sva ostala živa bića posjeduju biosemiotičke forme komunikacije koje ne zaostaju, po svojoj funkcionalnosti, za ljudskim jezikom. To im dozvoljava da se sporazumijevaju, donose kolektivne odluke i konačno integrišu se u prirodu na način da njihova društva traju milionima godina.

Lekcija iz bioetike

Evo jednog inspirativnog primjera iz svijeta zoo-semiotike. Primjer nam može poslužiti kao model za bolje razumijevanje ljudske politike i etike u svjetlu Aristotelove bioetike. Tomas Sili je profesor neurobiologije na Kornelu i odličan poznavalac pčelinje socijalnosti. Lekcije koje nauči od pčela pokušava da primijeni na ljudski kolektiv. Ovo iskustvo je opisao u knjizi, Pčelinja demokratija. Na osnovu dugogodišnjih istraživanja, Sili smatra da je pčelinja demokratija uspješnija od ljudske. Zapazio je “poštenje” u socijalnim odnosima između pčela, tako strano svijetu ljudske demokratije. Pčele pokazuju uzajamni respekt. Njihovi interesi, u kontekstu društva su ujedinjeni. Ovo je vidljivo u procesu rojenja kada grupa pčela traži lokaciju za novi pčelinji polis. U procesu odlučivanja oko nove stambene lokcije uzimaju se u obzir interesi društva, a nikako interesi pojedinaca. Tomas Sili upoređuje ovaj aspekt pčelinje demokratije, sa primjerima iz, po mnogima vodeće demokratije svijeta, SAD. Navodi da je američki predsjednik Džordž Buš Mlađi, izmanipulisao američko društvo donošenjem odluke o invaziji na Irak. Takva odluka nije bila u skladu sa interesima većine američkih građana nego isključivo sa interesima moćnih pojedinaca. Dakle, ljudska demokratija je podložna nepoštenju, za razliku od pčelinje.

Tomas Sili detaljno je analizirao metodologiju odlučivanja u pčelinjim društvima i zaključio da se radi o sofisticiranom procesu individualnih zapažanja, koja se onda predočavaju kolektivu. Kolektiv organizuje sveobuhvatnu debatu u kojoj učestvuju sve članice društva, sa krajnjim rezultatom da odluke optimanlo reprezentuju interese društva. Društveni interesi su kalibrisani tako da respektuju svaku članicu. Bogato iskustvo u razumijevnaju pčelinje demokratije Tomas Sili je koristio u praksi kada je bio dekan Fakulteta za Neurobiologiju na Prinstonu. Na sve odluke koje je donosio primjenjivao je kriterije pčelinje demokratije. Prema svjedočenjima kolega radilo se u uspješnom eksperimentu. Ovo je jedan od prvih primjera uspješnog korištenja Aristotelove bioetike u slučaju odlučivanja u kontekstu ljudskih zajednica.

Konflikt čovjeka i biosfere

Moj kolega Sergio Rubin, nastavljač tradicije Maturane i Varele, i njegovi saradnici, nedavno su pokazali da nauka neće biti u stanju da riješi problem ekološke krize jer koristi pogrešnu metodologiju u modeliranju biosfere. Standardni modeli razumijevanja žive materije i njene kompleksnosti, čija je kulminacija planetarna biosfera – biološki super-sistem sa sposobnošću samoregulacije, ili Gaja hipoteza – koriste definiciju života kao regulatora planetarne hemije i klimatske dinamike putem “feed-back” mehanizama. Ovaj tip modeliranja je osnova za ambiciozni program “upravljanja Zemljom” ili “Earth stewardship”. Program pretpostavlja da je kontrola geohemije i klime moguća putem antropogenih intervencija baziranih na naučnim modelima koji tretiraju planetarnu biosferu kao kibernetički sistem. Baza kibernetičkih sistema su input-output mehanizmi. Drugim riječima, ako neki kibernetički model opisuje većinu mogućih input-output mehanizama, pretpostavka je da se manipulacija jednog inputa (npr. antropogena proizvodnja CO₂, koja izaziva efekat staklene bašte) može regulisati manipulativnim antropogenim inputom (npr. oslobađanje sulfatskih aerosola u atmosferu sa ciljem povećanja albeda) čiji bi krajnji rezultat, ili novi output, bio smanjenje zagrijavanja planete.

Rubinova studija (Rubin et al., Beyond planetary-scale feedback self-regulation: Gaia as an autopoietic system. BioSystems, 199, 104314, 2021), međutim, otkriva da biosfera nije fizikalni sistem podložan kibernetičkim manipulacijama. Biosfera je autopoetski sistem koji se ne bazira na samoregulaciji putem feed-back mehanizama. Autopoetski sistemi su “uzročno organizovani tako da se sami proizvode putem metabolički efikasnih zatvaranja”. Šta ovo znači? U slučaju autopoetskih sistema struktura i organizacija su jasno razgraničene. Struktura se može mijenjati neograničeno, pod uslovom da autopoetska organizacija, ili samo-proizvodnja sistema, ostaje nepromijenjena. Rezultati Rubinove studije nedvosmisleno pokazuju da je planetarna biosfera, ili Gaja, autopoetski sistem. Drugim riječima, sistem može prolaziti (i u prošlosti je često prolazio) kroz katastrofalne strukturne promjene, a u isto vrijeme njegova autopoetska organizacija ostaje nepromijenjena.

Kakve su praktične posljedice Rubinove studije? Pretpostavimo da u okviru programa “upravljanja Zemljom” naučnici predlože političarima masovno oslobađanje sulfatnih aerosola u atmosferu sa ciljem povećanja albeda, da bi se postigao predviđeni output smanjenja zagrijavanja Zemlje. Ovaj model, prema Rubinu, može funkcionisati samo ako je biosfera mehanički sistem ili mašina. S druge strane, ni jedan organizam nije mehanički sistem, negu su svi organizmi autopoetski sistemi, kao što znamo od Maturane i Varele. Rubinova studija nedvosmisleno pokazuje da je i biosfera autopoetski sistem. Bilo koji antropogeni input, u kontekstu autopetskog sistema, će stimulisati sistem da sačuva autopoetsku organizaciju. Biosfera će na antropogene inpute “odgovoriti” serijom nepredvidljivih strukturnih promjena sa ciljem očuvanja autopoetske organizacije. Oslobađanje sulfatnih aerosola u atmosferu će proizvesti efekte, potencijalno negativne, koje kibernetički modeli nisu u stanju da predvide.

Ako se vratimo Aristotelovoj bioetici, postaje jasno da je i nauka na koju se bezrezervno oslanjamo, nemoćna da ponudi izlaz iz ekološke krize, ukoliko je ne promijenimo iz temelja. Moderna nauka je bazirana na principu da je fizika fundamentalna nauka. Hemija i biologija su izvedene iz fizike. Drugim riječima biologija se u potpunosti može redukovati u fiziku. Principi autopoeze Maturane i Varele, kao i nova Rubinova studija pokazuju da se biologija ne može redukovati u fiziku. Rubin se poziva na Roberta Rozena, teoretskog biologa koji je postavio matematičke osnove autopoeze. Svrha Rubinove promocije Rozenovog nedvosmislenog stava da su biosistemi fundamentalno drugačiji od mašina, je upozorenje naučnoj javnosti da je program “upravljanja Zemljom” kontraproduktivan, ako se ne modifikuje uvažavanjem principa autopoeze. Čak i ako se program modifikuje, ni tada nema garancije da će nam biti od pomoći u pokušaju razrješenja ekološke krize – autopoetski sistemi su nepredvidljvi. Sveobuhvatni um prirode ostaje van domašaja čovjeka. 

Kako dalje?

Bioetički krug koji je Aristotel započeo prije dva i po milenija, zatvara se autopoezom Maturane i Varele, i novom Rubinovom studijom, sa jasnom porukom: čovjek nije, i nikada neće biti, Homo Deus – natprirodni upravljač prirodom. Suprotno bioetičkom krugu, “groupthink” naučnog establišmenta tvrdoglavo promoviše upitnu liniju razmišljanja. Evo ilustrativnog citata iz vodećeg naučnog časopisa, Science: “…ljudi su zamijenili prirodu kao dominantnu ekološku silu na Zemlji” (William F. Ruddiman et al., ‘Defining the epoch we live in,’ Science 348, 2015, 38-39).

U ovom kontekstu, riječi Lin Margulis postaju profetske. Margulis je kritikovala program “upravljanja Zemljom” slijedećim riječima: “Mi ljudi nismo upravljači ničega, osim naših slabašnih brodova, ali mi smo pretjerano arogantni…pogotovo naučnici”. Njena kritika mehaničke nauke je bila još oštrija. “Život je planetarni fenomen i Zemlja je živa najmanje 3000 miliona godina. Za mene je smiješna ljudska namjera da preuzmemo odgovornost za živu Zemlju – to je retorika nemoćnih. Planeta brine o nama, a ne mi o njoj. Naš samonaduvani moralni imperativ da upravljamo “svojeglavom” Zemljom, ili liječimo bolesnu planetu, dokaz je ogromne sposobnosti za samoobmanu. Naprotiv, treba da se zaštitimo od nas samih.”

Zaštita od nas samih je univerzalna Aristotelova bioetika. Čovjek je, tokom dvjesta hiljada godina dugog evolucionog trajektorija, uvažavao Aristotelovu bioetiku. Moderna nauka nas je u posljednja četiri vijeka katapultirala iz planetarnog provincijalizma na ivicu kosmičke avanture. Novi trajektorij rezultirao je opasnom zamkom – zamkom trijumfalizma. Upali smo u zamku bez svijesti o njoj. Kao što su naša naučno-tehnološka dostignuća monumentalna, neophodna nam je još monumentalnija revizija nauke, da bi smo uopšte razumjeli da smo upali u samo-postavljenu zamku. Tek onda slijedi traženje izlaza iz nje. A termodinamički sat otkucava i bliži se eksploziji u formi prolazne evolucione katastrofe za biosferu, ali neminovnog kraja za zoon politikona koji je izgubio moralni kompas.